Аъттыг шериг кыс дугайында

Дайынчының ажыттынмаан чажыттарын” номчааш... Эки турачы Вера Чүлдүмовна Байлактың дугайында “Дайынчының ажыттынмаан чажыттары” деп барымдаа­лыг сактыышкыннарлыг номну бижээш, тыва чонга белек кылдыр сөңнээн. Вера Чүлдүмовна Байлакты бүгү Тывада танывас, билбес кижи-даа чок, тоолчургу чугаа дег апарган алдарлыг чаңгыс чер-чурттуувус-ла болгай. Ол кады дайылдажып чораан эштеринден чаас­каан арткаш, 89 харлыынга чедир ажылдап, чурттаан кайгамчыктыг эне, 10 ажы-төлдү азырап өстүрген Маадыр ие, ТР-ниң көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы, Республика ордениниң эдилекчизи. 1980 чылдан бээр Чөөн-Хемчик кожууннуң Хайыракан суурда “Хараганныг” арат ажыл-агыйының удуртукчузу, 2009 чылдан бээр муңчу малчын чораан. Адак-бышкаа чиик, эрес соруктуг, чугаакыр Вера Чүлдүмовна кымга-даа чугаалавааны шериг чажыдын хөрээнге шыгжап чораан чажыттарын ажыт-чажыт чокка чогаалчыга чугаалап берген. Бирги чажыдынга Вера Байлак өл-чаш дун оглун ада-иезинге каапкаш, 1943 чылдың август айның төнчүзүнде Ада-чурттуң Улуг дайынынче, фронтуже өске-даа эш-өөрү эки турачылар-биле чорупканын бижээн. Орукка чоруп олурда, аныяк иениң эмиглери саамчып, даш дег кадыг, борбак-борбак апарган. Ооң аарышкызынга хөөкүй ие човууртап, тейлеп, дыка-ла хилинчектенген. Шак бо одуругларны номчуп оргаш, чаш төлүн каапкаш, дайын-чааже бар чыдар кандыг кончуг коргуш чок чүректиг кижи боор деп бодап, аныяк иени дыка-ла кээргедим. Ийиги чажыды. 1944 чылдың май айда тыва эки турачылардан эр дайынчылар хөйү-биле хораан боорга, даштыкы күрүнениң эвээш санныг дайынчыларын чуртунче чандырар деп дужаал Совет Чазактан, командылал черинден келген. Тыва эки турачыларны Белоруссия чоогунга камгалалдан Ковровка дыштандырар деп айтыышкын езугаар поездиге олуртупкан. Орук ара поезд бир станцияга доктаай бээрге, Вера Байлак эжи Амаа-биле агаарлап тургаш, чарлалды-даа дыңнаваан болганнар. Поезд шимчеп үнүпкен, халчып-ла кааннар. Амаа чииги сүргей вагонче халбактанып үне берген, а Байлак арай семис, тырың болгаш, чадап каан. Ол поездиниң соон­дан ыглап-ыглап халып-ла орган... Байлак азып-тенип, түреп, орус дыл билбезинден имнеп-сомнап чорааш, бир поездиге дуюкаа олурупкаш, дыка үр чоруп келгеш, өөредилге эрттирип турган черин танып кааш, поездиден амы-тынын артынга каггаш, шурай берген... Ынчап чорааш, мүн-не лагерь чоогунга келгеш, чоон дыттан куспактаныпкаш, ыглап эгелээн. Эш-өөрүн тып алгаш, Байлактың өөрээнин чүү дээр! Бо ийиги чажыттың дугайында номчуурга бе­зин коргунчуг, сөөк чештинер чүве-ле чорду. Вера Байлак,шынап-ла, көрбээн чүвези чок, көдүрбээн хөнээ чок, хоочун-дур, езулуг-ла Маадыр дижиривис-ле шын. Вера Байлак фронтудан келгеш, душтуу Барыын-Хемчик чурттуг аныяк башкы Хапылак Шожалович Сарыглар-биле өг-бүле тудуп чурттай бергеннер. Хапылак Москвага эртем-билиг чедип алган, орустап, тывалап чугаалаар, спортка хандыкшылдыг, хол бөмбүүнге тергиин ойнакчы, бодунуң үезиниң база бир чырык угаанныг кижизи турган. Хоо­чурап аарааш, Вера Байлактың өөнүң ээзи 57 харлыында мөчээн. Хөй ажы-төлдү ажыл-ишке өөредир, эртем-билиг чедирер, өглеп-баштаар үүле Вера Чүлдүмовнага онаашкан. Маадыр ие Вера Байлактың ажы-төлү ада-иезиниң ат-алдарын утпайн, бедик тудуп, чон аразында эки ажылдап, чурттап чоруурлар. Маадыр иениң ажы-төлү, уйнуктары арбан долу, муңчу малчын энезиниң ажыл-ижин уламчылап, одар сыңмас малын малдап, өдээн, кыш­таан-даа ээнзиретпээннер. Буянныг, аас-кежиктиг иениң уйнуктары доозазы дээди эртемниг эмчилер болган. Чаңгыс чер-чурттуглары дайынның-даа, тайбың иштиң-даа Маадыры Вера Байлактың ачы-хавыяазын утпаан. 2015 чылдың май 7-де Чадаананың дугаары 4 ортумак школага эки турачы, гвардейжи кыс Вера Байлактың адын байырлыг байдалга тывыскаш, тураскаалдыг самбыраны кылган. “Кым-даа, чүү-даа уттундурбаан” дээри-ле шын. Бис чаңгыс чер-чурттуувус Вера Байлактың болгаш ооң эки турачы эш-өөрүнүң эрес-маадырлыг чоруунга чоргаарланып, мөгейип чоруур бис. Ольга Салчак. Чадаана хоорай. #Шын